Srbija danas obilježava Dan državnosti – Sretenje, u znak sjećanja na obnovu srpske državnosti početkom 19. vijeka, odnosno začetak novovjekovnie srpske države.
Na Sretenje 1804. godine, prije 220 godina, grupa istaknutih srpskih prvaka sa prostora tadašnjeg Beogradskog pašaluka, zvanično Smederevskog sandžaka, izabrala je Karađorđa, Đorđa Petrovića, za vožda, predvodnika.
Na zboru je odlučeno da se podigne buna protiv dahija, četvorice samovoljnih gospodara u pašaluku u to vrijeme. Njihov položaj zapravo nije bio legalan ni sa stanovišta vlasti na Bosforu, ali je uglavnom nevoljno tolerisan.
Samovoljno, neodgovorno ponašanje dahija izazvalo je široko nezadovoljstvo, ne samo kod Srba. Nezadovoljni su bili i razumniji Turci. Ovaj termin u to vrijeme valja razumjeti kao sinonim za muslimane. Riječ je dakle bila o ljudima najrazličitijeg etničkog porekla, koje je vjerski identitet, pripadnost islamu, u skladu sa vjekovnim normama osmanske Turske, činio u svakom smislu povlašćenim i vladajućim slojem.
Pošto su dahije započele uklanjanje viđenijih i preduzimljivijih među Srbima, nesumnjivo u nadi da će tim putem obezglaviti potencijalni bunt i sveopšte nezadovoljstvo, uslijedila je reakcija, otpor.
Snaga i opseg tog otpora, Karađorđeve bune, danas znane kao Prvi srpski ustanak, iznenadiće savremenike, ne samo turske vlasti, ili njihove zvaničnike na terenu, nego umnogome i onovremenu Evropu.
Srpska revolucija
Otuda je Leopold Ranke, veliki njemački istoričar, i jedan od očeva te nauke u modernom smislu te reči, događaje započete u Srbiji na Sretenje 1804. godine, nazvao Srpska revolucija, smjestivši ih u rang sa velikim pokretima tadašnjeg svijeta poput Američke revolucije, odnosno rata za nezavisnost SAD, ili Francuske revolucije.
Ranke je nesumnjivo imao u vidu da preobražaj započet Karađorđevom bunom, a uobličen tridesetih 19. veka, mjerama do kojih je postupno i mudro doveo knjaz Miloš Obrenović, nije bio samo krupna politička promjena nego i potpuni društveni preobražaj, kraj feudalnih normi u oslobođenom dijelu Srbije, odnosno stidljivi začetak građanskog društva.
Bila je to takođe izgradnja nacionalne države, što je za Nijemce Rankeovog vremena bilo veoma važno. Nadalje, Srpska revolucija poslužiće kao predložak, uzor, i drugima narodima Jugoistoka Evrope, posebno Grcima.
Neposredan povod za zbor u Marićevića jaruzi, kod Orašca, bili su događaji znani kao Sječa knezova, ubistva istaknutijih Srba, počev od ugledne valjevske kuće Nenadovića. Namjera dahije bila je da, pored brojnih drugih, bude uklonjen i sam Karađorđe.
Zbor u Marićevića jaruzi kod Orašca, u središtu Šumadije, donio je odluku o neminovnosti bune, odlučnog otpora, kao i dobro promišljen izbor Karađorđa za vožda.
Njegov izbor izvesno je bio posljedica sasvim osobenog ugleda koji je uživao. Važio je za žustrog, preduzimljivog, oštrog i odlučnog, ali i čovjeka britke pameti. Bio je takođe vješt trgovac, stokom. Pretežni izvor znatnijih prihoda onovremenih Srba sa prostora Beogradskog pašaluka bio je izvoz stoke u Austriju. Bila je to, pokazaće se, sasvim izuzetna ličnost, kakve se u istoriji rijetko pojavljuju.
Istina, poznato je bilo i da ne trpi neposlušnost, da je katkad prijek, pa i da lako poteže oružje.
Imao je takođe, što je bilo veoma važno u datim okolnostima, ratno iskustvo. Vojevao je u austrijskim frajkorima 1788/1791 do Svištovskog mira. Freikorps, od nemačkog “slobodni korpusi”, izvorno, Freie Regimenter, u značenju “slobodni puk” tadašnje države Habzburga uglavnom su, prema Turskoj, popunjavali Srbi. Pretpostavljeni su im najčešće bili graničarski oficiri. Upamćeni su njihovi zapovjednici tog vremena, kao pukovnik Mihailo Mihaljević ili kapetan Koča Anđelković, o kom su ispevane pjesme.
Teror dahija je tada umjesto da sputa buntovnost Srba nasuprot njihovim uvjerenjima doveo do rasplamsavanja bune. Situacija je bila utoliko teža što je među Srbima postojalo živo sjećanje na vrijeme Hadži Mustafa paše koji je iz Beograda upravljao 1793/1801. Bila je to, kako se činilo godinama docnije, podnošljiva vlast. Mustafa pašu dahije su ubile decembra 1801, od kada se samovolja, koja je prerasla u teror, samo uvećavala.
Buna se, zahvaljujući odlučnosti Karađorđa, brzo širila. Podigavši se na oružje, u čemu je Karađorđe imao mnogo muke, srpski ustanici oslobodili su veći dio pašaluka, počev od Kolubare, preko Šumadije, potom istočnih krajeva, Pomoravlja, Podrinja, odakle su buna nadalje širila prema jugu.
Kada je njihov položaj postao nemoguć, a pad Beograda bio nadomak, dahije su pokušale bijeg niz Dunav. Prethodni pokušaj pregovora, čemu su se dosjetili pošto se buna rasplamsala, Srbi nisu prihvatili. Posjekao ih je vojvoda Milenko Stojković, jula 1804, na dunavskom ostrvu Ada Kale, u Đerdapu, koje su tada nastanjivali Turci. Odstranjivanje dahija dogodilo se uz podršku predstavnika legitimnih vlasti na Bosforu.
Pošto namjera primirivanja ustanika autoritetom Bećir paše, iz Bosne, nije donijela rezultate, Sultan na Srbe šalje Hafiz pašu. Bio je to prelomni moment. Do tada je postojala predstava da se ustanici bore protiv uzurpatora, koje je nastojala da ukloni ili prethodno urazumi i Visoka Porta. Od poraza Hafiz paše na Ivankovcu, postaje nesumnjivo da su Srbi u ustanku protiv turske vlasti uopšte.
Poslije Boja na Ivankovcu, nedaleko od Ćuprije, avgusta 1805, slijede pobjede Srba na Mišaru, avgusta 1806, i na Deligradu, septembra.
Uslijediće pregovori, tokom leta i jeseni te godine, znani kao Ičkov mir, kojima je trebalo da se postigne obostrano prihvatljivo mirovno rješenje.
Problem će međutim biti zahtjevi Rusije da Srbi nastave borbe pošto je Rusija zaratila sa Turskom.
Čitav Beogradski pašaluk oslobođen je tokom 1807. godine.
Konačnu sudbinu Prvog srpskog ustanka odrediće ishod Rusko turskog rata, pošto su Rusija i Osmanska Turska potpisali mir u Bukureštu 1812. Rusija se tada, suočena sa Napoleonovom invazijom, okreće ratu protiv Francuza i široke koalicije koju su oni predvodili.
Turska je Karađorđev ustanak ugušila 1813. Uslijedio je egozodus ustaničkih prvaka, i samog Karađorđa, potucanje “od nemila do nedraga” po Austriji i Rusiji.
U Srbiji, Turci u to vrijeme sprovode strahovit, neopisiv teror.
Hadži Prodanova buna
Dogodiće se potom neuspjela Hadži Prodanova buna 1814, takođe ugušena u krvi, a zatim Drugi srpski ustanak aprila 1815. godine, na Cveti, u Takovu. Knjaz Miloš Obrenović koji ga je predvodio, pokazaće se ne samo kao vješt ratnik nego, još važnije, kao mudar i vješt pregovarač. Upravo on je, postupno, izdejstvovao povlačenje Turaka, osim iz utvrđenih gradova, podjelu zemlje seljacima i dalje tiho oslobađanje.
Iako ugušena brutalno, Karađorđeva buna postavila je temelje nove srpske države.
Takođe, Srpskom revolucijom započinje proces oslobađanja hrišćanskih naroda Jugoistočne Evrope od Turske. Ustanak Grka 1821. uslijedio je po srpskom uzoru. Istina, Grcima je uspjelo da potpunu samostalnost izvojuju bitno prije Srba, čemu je pomogla njihova široka popularnost, uglavnom zbog antičkog nasljeđa. Takođe i činjenica da je među njima bilo mnogo preduzimljivih, dobrostojećih ljudi, trgovaca, sa jakim vezama u evropskim prestonicama.
Srbi tako nešto nisu imali.
Karađorđevi ustanici dobijali su pomoć samo od Srba sa prostora Austrije, uglavnom potonje Vojvodine, odakle su pristigli prvi učeni ljudi poput Dositeja Obradovića, Ivana Jugovića, Mihaila Filipovića, pisari, nastavnici Velike škole, školovani oficiri, naoružanje, municija. Iz okrilja karlovačkog mitropolita Stratimirovića potekla su i prva heraldička znamenja, oblikovana po evropskim standardima, ali oslonjena na srpske tradicije, koja će ustanici usvojiti.
Prvi ustav
Na Sretenje je 1835. donijet je i prvi, kratkotrajni ustav Knjažestva Srbije. Njegov tvorac Dimitrije Davidović, prethodno je u Beču, gdje je studirao medicinu, osnovao 1813. “Novine serbske”. Uređivao ih je i vodio zajedno a Dimitrijem Frušićem, takođe studentom. Obojica su bili Sremci. List je ugašen februara 1822, usljed finansijskih nedaća. Davidović je potom prešao u Srbiju knjaza Miloša gdje nastavlja da objavljuje novine, ali obavlja i brojne druge zvanične funkcije, između ostalog piše i ustav.
Ustrojen po uzoru na najslobodoumnija ustavna rješenja onovremenog svijeta, poput Francuske, odnosno Belgije, Davidovićev ustav, iako usvojen, ostao je formalno na snazi svega 55 dana. Većina zemalja ondašnje Evrope nije ni imala ustave, pa ni ni Austrija, Turska i Rusija, koje su izdejstvovale njegovo povlačenje.
Sretenović: Simbol borbe za slobodu, ustavnost i državnost
Istoričar Stanislav Sretenović ocenio je da Dan državnosti – Sretenje povezuje ključne momente srpske istorije koji simbolišu borbu za slobodu, ustavnost, državnost kao i za tekovine evropske civilizacije.
-Ove godine 15. februara slavimo 220. godišnjicu od izbijanja Prvog srpskog ustanka 1804. godine, ali u isto vreme slavimo i 189. godišnjicu od usvajanja prvog srpskog ustava 1835. To su dva ključna momenta srpske istorije, jer simbolišu borbu za slobodu, posle viševekovnog ropstva pod Osmanskim carstvom, a u isto vreme simbolišu i borbu za državnost, za ustavnost i za neke tekovine koje su bile ugrađene u evropsku civilizaciju – rekao je Sretenović.
Sretenović objašnjava da je Prvi srpski ustanak važan i zbog toga što je pokazao da su ustanici, odnosno mlada srpska država u rađanju, bili u stanju da izgrade institucije.
-To su prva ministarstva, upraviteljstva, Sovjet koji je trebalo da bude neka vrsta prve vlade. Prvi srpski ustanak je veoma važan i u ekonomskom smislu, jer je srpskog seljaka, koji je predstavljao više od 90 odsto celokupnog stanovništva tadašnje države, oslobodio od nameta, od kmetstva, od feudalnog sistema koji je smatran kao najzatvoreniji i najteži u tadašnjoj Evropi – objašnjava Sretenović.
Sretenović je istakao da 31 godinu nakon Prvog srpskog ustanka, jedan od najučenijih Srba, Dimitrije Davidović piše dokument, koji se danas naziva Sretenjski ustav, a koji je u to vrijeme smatran jednim od najdemokratičnijih i najliberalnijih ustava.
-On je rađen po modelu Belgijskog ustava, tada najnaprednijeg, i Švajcarskog ustava, a koreni Sretenjskog ustava se nalaze i u dostignućima Francuske revolucije -, rekao je Sretenović.
On je podsjetio da je Sretenjski ustav važio kratko vrijeme i da ga je knez Miloš Obrenović pod pritiskom stranih sila, prvenstveno Rusije, Austrije i Turske, ukinuo posle samo nekoliko nedjelja.
-Simbolički, on nama danas puno znači zato što pokazuje da su Srbi još pre 200 godina, razvijali svoju državnost na osnovama dostignuća tadašnje Evrope – ističe Sretenović.
Sretenović je ocijenio da su ideje i dostignuća Sretenjskog ustava veoma važna u današnje vreme, kada je srpska državnost, kako je rekao, osporavana od dijela međunarodne zajednice.
-Mislim da je Narodna skupština dobro uradila 2001. godine kada je usvojila Zakon o državnom prazniku Sretenju, koji je prvi put proslavljan 15. februara 2002. godine – rekao je istoričar.
On ističe da se u Sretenju sreće i važna narodna tradicija koja je simbolizovana i kroz hrišćansku tradiciju.
-U narodu se smatra da se na Sretenje spajaju zima i leto i da je to trenutak od koga dani po narodnom vjerovanju postaju topliji – rekao je Sretenović.
On naglašava da kod hrišćanskog vjerovanja Sretenje opisuje trenutak kada je 40 dana poslije rođenja Hrista, odnosno Božića, Marija odvela mladog Hrista u Jerusalimski hram, gdje su velikodostojnici u njemu prepoznali Božijeg čovjeka.
-I taj trenutak takođe simboliše nešto lepo. On je vezan za ljubav, za razvoj, za nešto pozitivno. Tako da se na te dve tradicije praktično nadovezuje datum kada proslavljamo Dan državnosti – zaključio je Sretenović.
Povodom Dana državnosti Srbije – Sretenja, predsjednik Republike Srpske Milorad Dodik i predsednik Srbije Aleksandar Vučić dogovorili su sinhronizovani vatromet koji će biti upriličen u večernjim časovima, u svim gradovima Republike Srpske, kao i u Beogradu, Novom Sadu, Nišu i Kragujevcu.
