Kada je Vašington intervenisao u regionu da bi “riješio” problem nije uvijek sve išlo po planu, a u nekim slučajevima je zapravo pogoršao situaciju, pokazuje istorija, prenosi BBC.
Američki predsjednik Donald Tramp izazvao je dosta pažnje oštrom kritikom intervencionističke politike njegovih prethodnika iz Bijele kuće.
“Takozvani graditelji nacije su uništili mnogo više nacija nego što su ih izgradili”, rekao je on, u očiglednoj referenci na kontroverznu invaziju na Iran iz 2003. godine.
“Intervenisali su u složenim društvima koja nisu ni razumjeli”, dodao je on.
U ovim riječima, izgovorenim tokom posjete saudijskoj prijestonici Rijadu, neki analitičari su prepoznali nagovještaj da će, makar tokom druge Trampove administracije, američki intervencionizam na Bliskom istoku biti stvar prošlosti.
Međutim, poslije samo nešto više od mjesec dana od te izjave SAD su izvele napad na tri nuklearna postrojenja u Iranu, ušavši u najnoviji sukob između Irana i Izraela. Tim napadom SAD – i Izrael – željeli su da ugase iranske nuklearne ambicije.
“Naš cilj je bio da uništimo sposobnost Irana za obogaćivanje nuklearnog goriva i da u korijenu sasječemo nuklearnu prijetnju koju predstavlja vodeći svjetski sponzor terorizma”, izjavio je Tramp ubrzo poslije napada.
Ali istorija pokazuje da kad je Zapad intervenisao u inostranstvu da bi “riješio” neki problem nije baš sve išlo po planu.
Libansko-američki autor Favaz Gerges, profesor bliskoistočne politike i međunarodnih odnosa u Londonskoj školi za ekonomiju i političke nauke, kaže da je američki intervencionizam bio konstanta u bliskoistočnim međunarodnim odnosima još od kraja 1940-ih.
“Skorašnji američki vazdušni udari na Iran još su jedan jasan pokazatelj te politike”, kaže Gerges, autor knjige “Šta je stvarno pošlo po zlu: Zapad i neuspjeh demokratije na Bliskom istoku”, za BBC.
Državni udar u Iranu
Iranski demokratski izabrani premijer Muhamed Mosadek je 1953. bio svrgnut s vlasti u državnom udaru iranske vojske uz podršku SAD i Velike Britanije.
Mosadek je došao na vlast dvije godine ranije, uz obećanje da će nacionalizovati beskrajne iranske naftne rezerve.
Ali ovo, u kombinaciji s očiglednom komunističkom prijetnjom, zabrinulo je London i Vašington, čiji su poslijeratne ekonomije u ogromnoj mjeri zavisile od iranske nafte.
Isprva predstavljen kao narodni ustanak, sa ciljem ponovnog vraćanja na vlast šaha Muhameda Reze Pahlavija, imao je podršku britanske i američke obavještajne službe.
Nekadašnja američka državna sekretarka Medlin Olbrajt otvoreno je 2000. govorila o ulozi koju je njena zemlja odigrala u državnom udaru.
Tadašnji predsjednik SAD Barak Obama održao je 2009. govor u Kairu, u kojem je takođe priznao ulogu Vašingtona u onome što se dogodilo.
A onda je 2013, 60 godina poslije državnog udara, CIA prvi put objavila dokumente u kojima je konačno priznala sopstvenu ulogu u državnom udaru.
“Državni udar je izveden pod direktivom CIA kao čin američke spoljne politike”, navodi se u odlomku iz dokumenata koji je objavila Nacionalna bezbjednosna arhiva.
Gerges tvrdi da aktuelni sukob između SAD i Irana korijene vuče upravo iz te tajne intervencije.
“Iranci nikada nisu oprostili Sjedinjenim Američkim Državama svrgavanje legitimnog, demokratski izabranog premijera i postavljanje na vlast brutalnog diktatora, iranskog šaha, apsolutističkog vladara zemlje. Antiamerikanizam u Iranu danas je potekao od toga što je politička elita smatrala SAD krivim za promenu trajektorije iranske politike”, objasnio je on.
SAD su takođe pokušale da utiču na politiku egipatskog predsjednika Gamala Abdela Nasera u njegovoj zemlji i da promijene pravac njegovog nacionalističkog projekta, ali bez većeg uspjeha, kaže Gerges.
Podrška islamistima u Avganistanu
Sovjetska vojska je 1979. izvršila invaziju na Avganistan da bi podržala komunističku vladu koja je došla na vlast godinu dana ranije.
Međutim, Sovjeti su se ubrzo suočili sa islamističkim pokretom otpora, poznatim kao mudžahedini.
Ova grupa, sačinjena od islamističkih džihadističkih ekstremista, protivila se komunističkoj vladi, uz podršku, između ostalog, SAD, Pakistana, Kine i Saudijske Arabije.
Tokom Hladnog rata SAD su bile jedna od zemalja koja je slala najviše oružja i novca u Avganistan, u namjeri da osujete tamošnje sovjetske ciljeve.
Prema dokumentima sa kojih je skinuta oznaka strogo povjerljivo, istragama novinara i svjedočanstvima objelodanjenim godinama kasnije, SAD su željele da zaglave Sovjetski Savez u Avganistanu.
Trebalo je da SSSR tamo gubi živote i resurse slično situaciji koju je američka vojska iskusila u Vijetnamskom ratu.
Ta misija je nazvana Operacija “Ciklon”, a opisana je u savremenoj štampi kao “najveća tajna operacija u istoriji CIA”.
Tadašnji američki predsjednik Ronald Regan je čak primio delegaciju džihadističkih lidera u Ovalnoj sobi Bijele kuće.
Poslije Ženevskih sporazuma i skoro decenije okupacije, sovjetski lider Mihail Gorbačov je 1988. pokrenuo povlačenje iz Avganistana.
Posljednje trupe su napustile zemlju početkom 1989. godine.
Ali zemlja je ubrzo utonula u građanski rat između raznih frakcija i Vlada je, bez podrške Sovjetskog Saveza, uskoro pala.
Iz ovoga su iznikli talibani, čiji su sljedbenici slijedili strogu interpretaciju šerijatskih zakona.
Mnogi njihovi lideri su se borili u mudžahedinskom pokretu protiv sovjetske okupacije i dobijali američko i tuđe oružje.
Na sličan način, poslije okončanja sovjetsko-avganistanskog rata, grupa avganistanskih ratnih veterana je stvorila Al-Kaidu da bi proširila islamističku borbu izvan granica Avganistana.
Talibani su pružili ovoj organizaciji i njenom vođi Osami bin Ladenu bezbjedno utočište za njihove operacije i da bi isplanirali napade na Ameriku od 11. septembra 2001. godine.
Valid Hazbun, profesor Bliskoistočnih studija na katedri za političke nauke na Univerzitetu u Alabami, tvrdi da tokom Hladnog rata većina američkih intervencija u regionu može da se opiše kao “pokušaji uspostavljanja ravnoteže”.
“Željeli su da udare protivtežu bilo kojoj političkoj sili suprotstavljenoj interesima Sjedinjenih Država i njihovih saveznika”, rekao je on.
Hazbun kaže da intervencija predvođena Amerikom u Zalivskom ratu (1990-1991) služi kao najbolji primjer za ovo.
“Bio je to pokušaj da se potre iračka invazija na Kuvajt. Kuvajtski suverenitet je povraćen, a poslije kraja Hladnog rata, došlo je do razgovora između američkih političara i lidera u regionu da se pronađu načini za rješavanje zajedničkih bezbjednosnih potreba”, kaže Hazbun.
Međutim, Hazbun vjeruje da je pod administracijom tadašnjeg američkog predsjednika Bila Klintona započeo potpuni drugi pristup.
“Cilj je bio da se organizuje bezbjednosna arhitektura koja bi služila američkim interesima i njihovoj viziji regionalnog poretka. U to je spadalo, s druge strane, usredsređivanje na mirovni proces i normalizaciju arapsko-izraelskih odnosa, kako bi sve arapske zemlje mogle da stanu uz SAD i Izrael, ali i da bi se zauzdali Iran i Irak vojnim sredstvima i sankcijama”, naveo je on.
Povremeno je američki intervencionizam išao ruku pod ruku sa podrškom Izraelu koju su američki lideri opisivali kao “bezuslovnu i nepokolebljivu”.
Od Drugog svjetskog rata, Izrael je bio najveći sveukupni primalac američke strane pomoći, dobijajući milijarde dolara svake godine.
Povratak u Avganistan jureći talibane
Tadašnji američki predsjednik Barak Obama najavio je 2009. novi priliv trupa koji je pomogao da se potisnu talibani, ali ne zadugo.
NATO snage su zatim 2014, koja je na kraju ispala najkrvavija godina rata, okončale misiju i odgovornost za bezbjednost predale avganistanskoj vojsci.
To je dovelo do toga da talibani osvoje još teritorija.
Naredne godine grupa je nastavila da jača i pokrenula je niz samoubilačkih napada.
Preuzela je odgovornost za napad na zgradu parlamenta u Kabulu i još jednu nadomak međunarodnog aerodroma u prijestonici.
Na kraju je administracija predsjednika SAD Džozefa Bajdena u aprilu 2021. odlučila da povuče trupe iz Avganistana, 20 godina poslije invazije predvođene Amerikom.
Bila je to kontroverzna odluka koja je dovela do brzog pada Kabula pred talibanima i podsjetila na događaje u Južnom Vijetnamu iz 1975. godine.
“Ovo je Sajgon američkog predsjednika Džozefa Bajdena. Katastrofalni poraz na međunarodnoj sceni koji nikad neće biti zaboravljen”, navela je republikanka kongresmenka Elis Stefanik na društvenim mrežama.
Talibani su time stekli vojnu opremu, uglavnom finansiranu od SAD, prema bivšem, avganistanskom zvaničniku koji je govorio anonimno za BBC.
Izvještaj UN iz 2023. nagovijestio je da su talibani dozvolili komandantima da zadrže 20 odsto zaplijenjenog američkog oružja i da je zato procvjetala crna berza.
Invazija na Irak
U avgustu 1990. iračka vojska, kojom je komandovao tadašnji predsjednik Sadam Husein, prešla je granicu u Kuvajt, ubivši stotine ljudi koji su pružili otpor invaziji i natjeravši kuvajtsku vladu u izgnanstvo u Saudijskoj Arabiji.
Za mnoge je ovo obilježilo početak dugog i turbulentnog perioda u istoriji Bliskog istoka.
Poslije brojnih upozorenja i rezolucije Savjeta bezbjednosti UN, vojna koalicija – najveća poslije Drugog svjetskog rata, koju su predvodile SAD, a podržale je Velika Britanija i Saudijska Arabija – pokrenula je 1991. misiju protjerivanja iračkih snaga iz Kuvajta.
Savjet bezbjednosti UN je na kraju usvojio Rezoluciju 687, zahtijevajući da Irak uništi sve oružje masovnog uništenja, što je izraz kojim se opisuje nuklearno, biološko i hemijsko oružje, baš kao i balistički projektili dugog dometa.
Irak je 1998. prekinuo saradnju sa inspektorima za oružje UN.
A poslije napada iz 2001. na Svjetski trgovinski centar u Njujorku bivši američki predsjednik Džordž V. Buš pokrenuo je plan za invaziju na Irak.
Buš je optužio Huseina za nastavak gomilanja zaliha i proizvodnju oružja masovnog uništenja te tvrdio da je Irak dio međunarodne “osovine zla”, zajedno sa Iranom i Sjevernom Korejom.
Tadašnji državni sekretar Kolin Paul rekao je u UN 2003. da Irak posjeduje “mobilne laboratorije” za proizvodnju biološkog oružja, ali je 2004. priznao da dokazi za to “ne djeluju posebno čvrsto”.
Velika Britanija, Australija i Poljska su se pridružile Americi u invaziji, ali mnoge zemlje, među kojima su bile Njemačka, Kanada, Francuska i Meksiko, protivile su se tome.
Tadašnji francuski ministar spoljnih poslova Dominik de Vilepin rekao je da bi vojna intervencija mogla da bude “najgore moguće rješenje”, dok je Turska, članica NATO-a i susjed Iraka, odbila da dozvoli Americi i njenim saveznicima da koriste njene vazduhoplovne baze.
Profesor Hazbun je rekao za BBC da su SAD željele da smijene režim i stoga nametnule vlastitu viziju bezbjednosti u regionu.
A prema BBC-jevom međunarodnom uredniku Džeremiju Bouenu, invazija je bila katastrofa po Irak i njegov narod, gurnuvši zemlju u decenije haosa.
“Daleko od uništenja ideologije Osame bin Ladena i džihadističkih ekstremista, godine haosa i brutalnosti koje su eksplodirale 2003. samo su pojačale džihadističko nasilje”, rekao je on 2023, u analizi oko 20. godina invazije.
Još jedna posljedica invazije je bila da se Al Kaida regenerisala i transformisala u samoproglašenu Islamsku državu.
Još se ne zna koliko je tačno Iračana poginulo kao posledica invazije iz 2003. godine.
Prema brojkama iz Projekta brojanja iračkih tijela (IBC), inicijative da se zabelježe smrti civila poslije invazije, između 2003. i 2022. poginulo je 209.982 iračkih civila.
Profesor Hazbun je rekao da je sada neophodno da SAD podrže regionalne napore za pojačanje bezbjednosti.
“Američki interesi u svijetu bili bi bolje ostvareni putem regiona koji radi na zajedničkom razumijevanju bezbjednosti umjesto nametanja reda putem prekomjerne vojne sile Amerike i njenih saveznika”, rekao je Hazbun.
Nezavisne
